Εισαγωγικά
Φέτος το καλοκαίρι, είναι αλήθεια ότι διάβασα αρκετά ενδιαφέροντα βιβλία νέων Ελλήνων λογοτεχνών, όπως το "Κάτι θα γίνει, θα δεις" του Χρήστου Οικονόμου, το Ο κύριος Επισκοπάκης του Ανδρέα Μήτσου, όμως η αληθινή αποκάλυψη για μένα είναι το "Η δεξιά τσέπη του ράσου", Βιβλίο του Γιάννη Μακριδάκη, όπως και το τελευταίο που τελείωσα και παρουσιάζω σήμερα, το βιβλίο «Η άλωση της Κωσταντίας», επίσης του Γιάννη Μακριδάκη.
Ο Γιάννης Μακριδάκης αποτελεί κυριολεκτικά την αποκάλυψη για μένα, φέτος, αν και το πρώτο του μυθιστόρημα το έγραψε το ήδη το 2008 ("Ανάμισης ντενεκές" - βιβλιοπαρουσίαση 1 & 2). Δεν είχα την τύχη να τον διαβάσω νωρίτερα, αν και συμμετέχω σε λέσχη βιβλίου και γενικά είμαι λάτρης του καλού βιβλίου. Στο βιβλίο του "Η δεξιά τσέπη του ράσου", με συνεπήρε η λογοτεχνική περιγραφή της ασκητικής ζωής του μοναχού Βικέντιου, που μ' έκανε σχεδόν να θυμηθώ παπαδιαμάντια μαεστρία. Στο βιβλίο του αυτό με τίτλο «Η άλωση της Κωσταντίας» η γραφή του είναι χείμαρρος, χωρίς κεφάλαια και με ελάχιστες τελείες (και πάρα πολλές άνω τελείες) όπου οι προτάσεις είναι σιδηρόδρομοι -θυμίζουν Σαραμάγκου και κάπου Καρυστιάνη- κι όμως, το διαβάζεις κυριολεκτικά απνευστί. Σε μαγεύει η αμεσότητα της περιγραφής, η μίξη του τρίτου και πρώτου ενικού στην ίδια πρόταση δεν σε κουράζει, αντίθετα, σε απογειώνει, σε μεταφέρει αλλού, στα αληθινά μονοπάτια της λογοτεχνίας, που σπάνια συναντάς στη νεότερη ελληνική βιβλιογραφία. Αληθινά πιστεύω πως ο Μακριδάκης -αν και είναι μόλις 41 χρονών- αποτελεί ήδη ένα μεγάλο ταλέντο για την ελληνική λογοτεχνία.
Ιδού ένα απόσπασμα από το βιβλίο:
«η Κωσταντία κουνούσε το κεφάλι της σαν να 'χει απέναντί της έναν τρελό, δε σε το ΄πα εγώ ότι δεν είναι με τα καλά του, ότι τον αρέσουνε οι παλιατσαρίες, τη διάκοψε απότομα, εκείνη τη μέρα μ΄έφερε κάτι αρχαία λυχνάρια θεοβρόμικα, και κάτι κουταλάκια που σιχαινόσουνα να τα διείς όχι να τα πιάσεις και είχε την απαίτηση να τα χρηιμοποιώ κιόλας, παρ' τα ν' ανακατεύεις το τσάι σου να με σκέφτεσαι, με είπε ο αδικιωρισμένος, σιγά όμως μη τα κρατούσα, εγώ στην κόρη μου τα 'δωσα, από δω μέσα να φύγουνε, σιγά μη βάλω μέσα στο σπίτι μου ό,τι άχρηστο πετάνε οι Τούρκοι, μα είμαστε με τα καλά μας, ας τα πάρει η Άννα που πήρε και του λόγου του, και να τονε χαίρεται, σταμάτησε απότομα, κάπως τσαντισμένη. Η Βαγγελία είχε ένα συγκαταβατικό χαμόγελο στο στόμα της, στέναξε σα να της έλεγε δίκιο έχεις καημένη, έμπλεξες, τί να κάνεις κι εσύ, δε φταίς, η κόρη σου τα φταίει όλα, δεν άρθρωσε όμως λέξη, ξαναγύρισε στα χαρτιά και διάβασε παρακάτω, εκείνη τη μέρα ήτανε που σου πήρα δώρο τα κουταλάκια, Κωσταντία μου, και το λυχναράκι»(σελ. 72-73).
Περιττό να πω, ότι αρχίζει και τελειώνει με άνω τελεία. Όπως προανέφερα, αρχίζει με περιγραφή στον τρίτο ενικό "η Κωσταντία κουνούσε το κεφάλι της..." και στην ίδια πρόταση, βάζει ένα κόμα και συνεχίζει σε πρώτο ενικό "δε σε το ΄πα εγώ ότι δεν είναι με τα καλά του..." κ.ο.κ. Στην παρακάτω πρόταση "Η Βαγγελία είχε...", κάνει αρχικά ακριβώς το ίδιο όπως και πρίν και τελειώνει με το "εκείνη τη μέρα ήτανε που σου πήρα δώρο τα κουταλάκια, Κωσταντία μου, και το λυχναράκι", που πλέον συνεχίζει την αφήγηση του γράμματος! Δηλαδή σε μία πρόταση -που τελειώνει σε άνω τελεία ("στο λυχναράκι")- έχουμε 3 λεκτικά σχήματα μαζί: τρίτο, πρώτο ενικό και αφήγηση (του γράμματος) μαζί..! Καταπληπτικό!. Τέλος χρησιμοποιεί αυθεντική ντοπιολαλιά, που προσδίδει αμεσότητα και προφορική σχεδόν περιγραφή.
Η υπόθεση του βιβλίου (όπως την περιγράφει ο ίδιος ο συγγραφέας)
«Τον Οκτώβριο του 2005 η 60χρονη Κωσταντία, Ρωμιά της Κωνσταντινούπολης, λαμβάνει ένα ογκωδέστατο γράμμα από τη Χίο. Αποστολέας είναι ο Γιάννης, ο γαμπρός της, ο οποίος ζει στο νησί μαζί με τη μοναχοκόρη της την Άννα και με την επιστολή αυτή τής καθιστά γνωστά (για να μην τα μάθει από άλλους) τα όσα έζησε και τα όσα έμαθε σχετικά με τον εαυτό του κατά την πρόσφατη επίσκεψη του ζεύγους στην Πόλη. Ιστορίες και καταστάσεις οι οποίες ξεκίνησαν από ένα τυχαίο περιστατικό και βήμα προς βήμα τού αποκάλυψαν το άγνωστο και σοκαριστικά ανατρεπτικό προσωπικό του παρελθόν. Διότι ο Γιάννης δεν είναι αυτός που νόμιζε ότι ήταν, μέχρι τα 35 χρόνια του. Ο γαμπρός της Κωσταντίας είναι Τούρκος από τη μεριά του πατέρα του αλλά υιοθετήθηκε όταν ήταν βρέφος από ανάδοχη ελληνική και χριστιανική οικογένεια στη Χίο.
Η Κωσταντία λοιπόν, όπως κάθε Ρωμιά που σέβεται τον εαυτό της και την καταγωγή της, νιώθει τη γη να χάνεται κάτω από τα πόδια της καθώς διαβάζει αυτή την πληροφορία, δεν μπορεί να το διανοηθεί, δεν μπορεί να το πιστέψει, η κόρη της πήρε Τούρκο τελικά, πήγε στην Ελλάδα να παντρευτεί αλλά της βγήκε τουρκόσπορος, τρελαίνεται η Κωσταντία και είναι έτοιμη να σκάσει με αυτό το ύπουλο χτύπημα της μοίρας. Μετά το πρώτο σοκ επιστρατεύει όση ψυχραιμία της απέμεινε και ξεκινά, μαζί με την κουτσομπόλα φίλη της τη Βαγγελία να διαβάζουν όλη νύχτα εναλλάξ μεγαλοφώνως το ογκωδέστατο αυτό γράμμα του γαμπρού της, να περιπλανιούνται μαζί του στο Κουρτουλούς, στο Ντολάπντερε, στην Αντιγόνη, στο Μπαλουκλή, να μένουν άφωνες με αυτά που άκουσε ο ίδιος από Τούρκους και Ρωμιούς συγγενείς των πραγματικών του γονιών, να σχολιάζουν άλλοτε σαρκαστικά και άλλοτε με πίκρα τα γραφόμενά του, να ξαναζούν και να αναβιώνουν με διαφορετική ματιά γεγονότα και καταστάσεις που είχαν ζήσει παραλλήλως κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Πόλη, τέλος δε να απορούν και να βάζει ο νους τους ακόμη πολλά και διάφορα. Ο αναγνώστης παρακολουθεί αυτήν ακριβώς την ολονυκτία ανάγνωσης και τις αντιδράσεις των δύο φιλενάδων, καθώς ξεδιπλώνεται μπροστά τους λέξη προς λέξη η υπόθεση.
Η άλωση της Κωσταντίας είναι ένα μυθιστόρημα βασισμένο στην ιδέα του «Αλλου», στο πώς αντιμετωπίζει ο καθένας τον «Αλλον», τον εθνικά και θρησκευτικά διαφορετικό, αλλά και τον «Αλλο του εαυτό» μέσα από τους πολλούς άλλους. Είναι εμπνευσμένο από τον τρόπο με τον οποίον η πλειονότητα των μελών της ελληνικής μειονότητας της Πόλης (αλλά και κάθε μειονότητας) αντιμετωπίζει το μέγα ζήτημα των μικτών γάμων αλλά και από τις ψυχολογικές αναταράξεις που συμβαίνουν σε έναν άνθρωπο όταν βλέπει να καταρρέουν ξαφνικά όλα όσα είχε βέβαια και δεδομένα για την ύπαρξή του τόσα χρόνια, όταν από τη μια στιγμή στην άλλη νιώθει ένας άλλος μέσα στον ίδιο του τον εαυτό.
Η Κωσταντία αλώθηκε ψυχολογικά από τον πορθητή γαμπρό της, με σύγχρονο δούρειο ίππο έναν ογκωδέστατο φάκελο που έκρυβε εντός του μια ιστορία απίστευτη και γεμάτη εκπλήξεις από την αρχή ώς το τέλος της» (στο Τυπωθείτω της παλαι ποτέ Ελευθεροτυπίας στις 29/4/2011)
Σχολιασμός πάνω στην υπόθεση του βιβλίου
Το κλειδί της υπόθεσης είναι βέβαια η επιστολή του Γιάννη προς την πεθερά του Κωσταντία. Το μεγαλύτερο μέρος της δράσης ενσωματώνεται στο γράμμα του Γιάννη Γιασάρ Φρατζεσκάκη προς την πεθερά του, το οποίο διαβάζουν φωναχτά η ίδια και η φίλη της Βαγγελία, αναλαμβάνοντας εναλλάξ τον ρόλο της αναγνώστριας και της ακροάτριας. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο συγγραφέας πετυχαίνει μια σταθερή αντίστιξη λόγων (ο απολογητικός λόγος του Γιάννη για την τουρκική καταγωγή του και ο εξοργισμένος λόγος των δύο γυναικών για τη συνταρακτική παραδοχή του), που συμπλέκονται με έναν ασθματικό, σχεδόν παραληρηματικό ρυθμό, προσδίδοντας στην αφήγηση μια σπάνια ζωντάνια.
Εκείνο που ενδιαφέρει είναι το παιχνίδι του συγγραφέα µε την έννοια της αλήθειας, κι όπως λέει ο ίδιος ο συγγραφέας, με την ιδέα του «Αλλου», στο πώς αντιμετωπίζει ο καθένας τον «Αλλον», τον εθνικά και θρησκευτικά διαφορετικό, αλλά και τον «Αλλο του εαυτό» μέσα από τους πολλούς άλλους. Διότι άλλη είναι η αλήθεια όταν ο Γιάννης εστιάζει στα γεγονότα ως ερευνητής του οικογενειακού παρελθόντος του και άλλη όταν τα παρακολουθεί ως εν δυνάµει µυθιστοριογράφος. Η αλήθεια είναι λοιπόν θέµα οπτικής γωνίας και ανάλογα µε την οπτική της γωνία µπορεί να τρελάνει ή να λυτρώσει. Έτσι όµως ο Μακριδάκης καταφέρνει και κάτι άλλο: να µιλήσει µε ανάλαφρο και ταυτόχρονα σοβαρό τρόπο για τις εθνικές µας εµµονές, αποφεύγοντας τόσο την ιερή τους εξαΰλωση, που καταργεί κάθε ιστορική αίσθηση της πραγµατικότητας, όσο και τη στεγνή ιδεολογική τους αποµυθοποίηση, που αγνοεί το φορτίο του ιστορικού τους βιώµατος (η Κωσταντία είναι παιδί του πογκρόµ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης το 1955). Με αυτή την έννοια, το βιβλίο είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρο παρά ποτέ, αν λάβουμε υπόψη τα πογκρόμ κατά των μεταναστών της εγχώριας τρόικα και κυρίως των φασιστών της Χρυσής Αυγής. Έτσι ανάλαφρα, σαν σε παραμύθι, ο Μακριδάκης σε οδηγεί αριστοτεχνικά εκεί που θέλει, στο να γκρεμίσει δηλαδή τις φυλετικές διακρίσεις αφήνοντας την Κωσταντία να της ξεφύγει:«Ναι μεν Τούρκος, αλλά είναι γιατρός!». Άρα οι εθνικές/θρησκευτικές διαφορές είναι μόνο για τους φτωχούς; Ή μήπως χρειάζεται ένα άλλοθι για να πνεύσει αέρας δημοκρατικότητας και εκσυγχρονισμού; Ο συγγραφέας επικαλείται την ισότητα των ανθρώπων, προσθέτοντας πως πατρίδα του καθενός είναι η παιδική του ηλικία και πως την ταυτότητά του την αποκτά από την κοινωνία στην οποία μεγάλωσε με γεννήτορες αυτούς που τον ανέθρεψαν και όχι απαραίτητα τους φυσικούς του γονείς.
Ο Γιάννης Μακριδάκης με δυναμική και νοσταλγική γραφή κατακτά τον αναγνώστη και ξεκλειδώνει για μια ακόμη φορά το λαογραφικό σεντούκι της Χίου, ελευθερώνοντας τους πόνους και τις ρίζες του κοινωνικού της ιστού. Και όχι μόνο.
Τέλος, ο από μηχανής θεός δίνει τη λύση. Ένα μυθιστόρημα είναι! Είναι;
«Η άλωση της Κωνσταντίας» θα παίζεται σύντομα και στο θέατρο με την Άννα Βαγενά και την Ελένη Γερασιμίδου, σε σκηνοθεσία του Χρήστου Βαλαβανίδη.
Αναφορές:
