"Έκθεση περί τυφλών" από το μυθιστόρημα "Περί ηρώων και τάφων" του Ερνέστο Σάμπατο - Ανάλυση

Διαβάζοντας τον Σάμπατο έρχεσαι αντιμέτωπος με τα μεγάλα μεταφυσικά προβλήματα που βασανίζουν τον άνθρωπο του 20^ου αιώνα: την υπαρξιακή αγωνία, τη μοναξιά, την καταρράκωση των αξιών που παλιότερα τον στήριζαν. Καταδύεσαι στο παράλογο και στο λυρικό συναίσθημα. Η τριλογία του διαμορφώνεται από την αποκάλυψη της εξωτερικής πραγματικότητας και της εσωτερικής πραγματικότητας, της λογικής και της απουσίας της.

Είναι πρώτα απ’ όλα μια αναζήτηση της αληθινής ανθρώπινης κατάστασης. Η μεγαλύτερη ανησυχία του είναι να επιστρέψει στον άνθρωπο την αληθινή ουσία του, το είναι του. Είναι μια επιθυμία να ενοποιήσει εκ νέου την ανθρώπινη φύση την κρυμμένη, σύμφωνα με τον Σάμπατο, από τη λογική.

Από την άλλη, ο Σάμπατο διακηρύττει ότι η τέχνη είναι το μοναδικό γνωστικό εργαλείο, εγκυρότερο ακόμη κι από την επιστήμη^. διότι για την τέχνη το υπαρκτό ισοδυναμεί τόσο με το αντικειμενικό όσο και με το υποκειμενικό, ενώ για την επιστήμη αυτό που μετράει είναι αυτό που είναι επαληθεύσιμο σε ένα εργαστήριο ή απλώς το αντικειμενικό.

«Το μυθιστόρημα, τοποθετημένο όπως είναι ανάμεσα στην τέχνη και τη σκέψη, έχει μια τριπλή και υπερβατική αποστολή: καθαρτική, την είχε διαισθανθεί ο Αριστοτέλης, γνωστική, ώστε να εξερευνήσει περιοχές της πραγματικότητας που μόνο αυτή μπορεί, και την ενοποίηση μιας ανθρώπινης πραγματικότητας κατακερματισμένης από έναν αφηρημένο πολιτισμό.» [Σάμπατο, Más sobre las Misiones trascendentales de la novela]

Η κρίση του σύγχρονου κόσμου

Με τον 20^ο αιώνα εμφανίστηκαν και τα κατακλυσμιαία γεγονότα που έφεραν τρόμο στον σύγχρονο άνθρωπο: οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, η ατομική βόμβα, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Επιπρόσθετα, ο 20^ος αιώνας είναι επίσης μάρτυρας της εμφάνισης των μεγάλων μητροπόλεων, και δεδομένων των συμπαραδηλώσεών τους θα μπορούσαν κάλλιστα να περιγραφούν ως λαβύρινθοι, όπου βασιλεύουν το άγχος και το σκοτάδι και από όπου καμιά διαφυγή δεν είναι δυνατή.

«Η πόλη κυριαρχείται από το χρήμα και τη λογική.» [Σάμπατο, Άνθρωποι και γρανάζια]

Η πόλη συμβάλλει στην αλλοτρίωση του ανθρώπου, στην πλήρη αποξένωση, του αρνείται τη δυνατότητα να υπάρχει, τον βυθίζει σε μια βαθιά μοναξιά και απομόνωση. Ωστόσο, η βασική αιτία της «μαζοποίησης», της μετατροπής του σε αντικείμενο,  οφείλεται στη λογική. Θεότητα ενθρονισμένη στην Αναγέννηση της οποίας το έργο ήταν να εξορίσει στα πιο κρυφά μέρη τις άλογες δυνάμεις που χαρακτήριζαν το μεσαιωνικό πνεύμα, οι οποίες διασώθηκαν – αιώνες μετά – μόνο από τον ρομαντισμό στην ανοιχτή εξέγερσή του ενάντια στη λογική, στην επιστήμη και στον νεοεμφανιζόμενο, αλλά ανθεκτικό, καπιταλισμό.

«Η τέχνη θα μας σώσει από την πλήρη αλλοτρίωση, από αυτόν τον βάναυσο διαχωρισμό της μαγικής σκέψης από τη λογική σκέψη.» [Σάμπατο, Αββαδών ο εξολοθρευτής]

Η πάλη ανάμεσα στο λογικό και το άλογο, στη λογική και τη διαίσθηση, στην εξωτερική πραγματικότητα (για τον συγγραφέα είναι απλώς εικονική) και την ονειρική πραγματικότητα, χαρακτηρίζουν την «Έκθεση περί τυφλών». Αφήγηση χειμαρρώδης, παραληρηματική, σε πρώτο πρόσωπο από τον Φερνάντο Βιδάλ Όλμος. Ένα ημερολόγιο όπου καταγράφονται οι λεπτομέρειες της έρευνας που διεξάγει με σκοπό να ανακαλύψει τα μυστικά της Σέκτας των τυφλών, Σέκτα που κάλλιστα θα μπορούσε να συμβολίζει τη λογική. Η κάθοδός του θα τον απομακρύνει σιγά-σιγά από εκείνη τη θεωρία και θα τον μεταμορφώσει γυρίζοντάς τον πίσω στις απαρχές.

Επιλογή και μύηση

Ο Φερνάντο Βιδάλ Όλμος, όπως ο Τειρεσίας και ο Οιδίποδας, είναι ο εκλεκτός που θα ψηλαφίσει τις άγνωστες δυνάμεις που κυβερνούν το σύμπαν. Το πρώτο δείγμα του έργου που πρέπει να φέρει σε πέρας εμφανίζεται σε ένα μυητικό όνειρο όταν ακούει «μια καμπανούλα όπως κάποιος που θέλει να ξυπνήσει από ένα αιώνιο ύπνο.» Το όνειρο είναι μόνο η συνέχεια των «εφιαλτών και των παραισθήσεων» που είχαν στοιχειώσει την παιδική του ηλικία, χωρίς να καταλαβαίνει τότε, που αντιπροσώπευαν μια αποκάλυψη. Το έργο που του ανατίθεται είναι να αγωνιστεί ενάντια στις σκοτεινές δυνάμεις του σύμπαντος που εμποδίζουν να αποκαλυφθεί η αλήθεια και η γνώση στον άνθρωπο. Οι διάφορες φάσεις που απαρτίζουν την έρευνα διέπονται από τη διαίσθηση και το προαίσθημα. Μία από αυτές είναι η ανακοίνωση ότι θα αυτοκτονήσει μέσω φωτιάς: «Πραγματικά, τι συμμορία καθαρμάτων! Για να πιστέψουν κάποιον χρειάζεται να καεί.» [433] Να διασχίσει (;) τη φωτιά ή να σκοτωθεί μόνος του, με σκοπό να εξαγνιστεί, σημαίνει – σύμφωνα με την ιουδαιοχριστιανική παράδοση – ότι η ανθρώπινη κατάσταση καταλύεται και άρα επιτρέπεται η πρόσβαση στον Παράδεισο.

Ο λαβύρινθος

Στην κάθοδό του, ή στο μυητικό του ταξίδι, στους υπονόμους του Μπουένος Άιρες, ο Βιδάλ Όλμος συναντά διαδρόμους, δωμάτια, πόρτες, σκάλες και τούνελ που με τη δομή τους συνθέτουν έναν λαβυρινθώδη χώρο: «Ποιος να το υποψιαζόταν, …πως το εργαστήρι μιας μοδίστρας ήταν η είσοδος στον μεγάλο λαβύρινθο;» [394] Αυτό μας γυρίζει στην προϊστορία, εποχή όπου η σπηλιά ενσωματωνόταν ή μετατρεπόταν σε λαβύρινθο, τόπο ιερό που εξυπηρετούσε στη μύηση των νεοφώτιστων ή στην ταφή των νεκρών. Ο λαβύρινθος, με τη σειρά του, αναγνωρίζεται ως το σώμα της μητέρας-γης (Η Πάτσαμαμα των περουβιανών ανθρακωρύχων). Η πρόσβαση σε έναν λαβύρινθο, σε ένα τούνελ ή σε μια σπηλιά, συμβολίζει την επιστροφή στα σπλάχνα της μητέρας-γης.

Η υπόγεια μήτρα

«Χους ει και εις χουν απελεύσει.» Αυτό που αρχικά είχε αποκαλυφθεί ως η αναζήτηση των μυστικών δυνάμεων του σύμπαντος μεταμορφώνεται σε μια αναζήτηση των απαρχών:  «Εκεί είναι η σπηλιά…, με οποιοδήποτε κόστος, πρέπει να διεισδύσω μέσα της.» [403]

Είναι σημαντικό το ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το ρήμα «διεισδύω» αντί για το «μπαίνω». Περισσότερο από σημαντικό, είναι συμβολικό, διότι η σπηλιά αντιπροσωπεύει τη μήτρα της μητέρας-γης. Σε πολλούς μύθους οι άνθρωποι έβγαιναν από τις σπηλιές, από τα σπλάχνα της γης, όπως οι ανθρακωρύχοι, τα φυτά και οι πέτρες, όμοια με μικρά έμβρυα που περιμένουν τη στιγμή της ανάπτυξης και της ωρίμανσής τους. Η νοσταλγία της προγεννητικής κατάστασης μετατρέπεται συχνά σε ένα συλλογικό φαινόμενο που υποχρεώνει τη φυλή να εγκαταλείψει τον αγώνα και την συνακόλουθη αναμονή της ολικής εξαφάνισής του (;). Ακόμη και σήμερα ο δυτικός άνθρωπος διατηρεί μέχρι τον θάνατό του ένα δυνατό συναίσθημα αλληλεγγύης προς τη γη που είδε τη γέννησή του. Ένα συναίσθημα που πάει πολύ πέρα από τον ψευδοπατριωτισμό που ενσταλάζει η άρχουσα τάξη και η παραδοσιακή εκπαίδευση. Είναι ο θαυμασμός κι η αγάπη για τον οικείο τόπο ή η θύμηση των προγόνων που είναι θαμμένοι στο κοντινό κοιμητήριο. Αυτό το συναίσθημα εμφανίζεται συχνότατα στους μύθους και τους θρύλους όπως και στη γλώσσα: οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τα νόθα παιδιά TERRAE FILIUS [=τέκνα της γης] και οι Ρουμάνοι συνεχίζουν να τα αποκαλούν «παιδιά των λουλουδιών».

Η μητέρα είναι απλώς ο φορέας του έργου της μητέρας-γης. Γι’ αυτό τον λόγο, όταν πλησιάζει ο θάνατος, ο άνθρωπος πάνω απ’ όλα επιθυμεί να ταφεί στον γενέθλιο τόπο του, διότι αυτή η τελευταία πράξη τού επιτρέπει να επιστρέψει στον μητρικό κόλπο, τον μοναδικό τόπο αληθινής ειρήνης που γνώρισε ποτέ ο άνθρωπος. Η επιστροφή σημαίνει ότι ο κύκλος της ζωής έκλεισε.

«Η απόλυτη ερημιά, η αδυναμία να ξεχωρίσω τα όρια της σπηλιάς στην οποία βρισκόμουν… Είχα την αίσθηση πως ήμουν μόνος στον κόσμο και σαν αστραπή διέσχισε τον νου μου η ιδέα ότι είχα κατεβεί στις απαρχές του. Ένιωθα μεγαλειώδης κι ασήμαντος.» [458]

Η μοναξιά και τα σκοτάδια είναι ο κοινός παρονομαστής των σπηλαίων, και της μήτρας όμως, είναι η φυσική κατάσταση της εμβρυακής ζωής.

Ο πόνος ως μέσο μύησης του νεοφώτιστου

Ο πόνος είχε πάντα μεγάλη πνευματική αξία στους μύθους. Η ιουδαιοχριστιανική παράδοση μας λέει ότι για να μπορέσει ο Χριστός να σώσει τους ανθρώπους έπρεπε να θυσιαστεί. Επιπλέον, όλοι γνωρίζουμε την παροιμία που λέει «πιο εύκολο να περάσει μια καμήλα από το μάτι μιας βελόνας παρά ένας πλούσιος να εισέλθει στη βασιλεία των ουρανών». Η φτώχεια και ο πόνος είναι ευλογημένα από τον Θεό και όσο πιο φτωχός είναι ο άνθρωπος κι όσο πιο πολύ πόνο γνωρίζει τόσο πιο κοντά βρίσκεται στην αιώνια σωτηρία.

Στον μύθο, όπως και στη χριστιανική θρησκεία, τα βάσανα και ο πόνος προκαλούνται από πνεύματα και θεούς, και έχουν ως πρωταρχικό σκοπό την πνευματική αναγέννηση του ανθρώπου. Το να υπομένεις στωικά τα βάσανα σημαίνει για τον νεοφώτιστο να αφήνει πίσω την άσωτη ζωή για να γεννηθεί σε μια νέα, ιερή ζωή. Στην Έκθεση περί τυφλών παρατηρούμε διάφορα στάδια οδύνης: εφιάλτες, παραλήρημα, απώλεια…

«Ένιωσα εκείνο το ράμφος να μπαίνει στο αριστερό μου μάτι… Μέσω ενός μηχανισμού που δεν έχω καταφέρει ακόμη να κατανοήσω, γιατί στερούταν λογικής, κρατούσα πάντα το κεφάλι μου στην ίδια θέση, λες και ήθελα να διευκολύνω το διεστραμμένο εγχείρημα, όπως, παρόλο που υποφέρουμε, κρατάμε ακίνητο το στόμα και το κεφάλι μπροστά στον οδοντογιατρό.» [405-406]

Ο πόνος, ο σωματικός όσο κι ο πνευματικός, είναι απαραίτητος για τη μύηση, είναι η δοκιμασία που πρέπει να ολοκληρωθεί ώστε ο μυούμενος να αναγεννηθεί πνευματικά.

Η συνουσία με τη θεότητα

Μια άλλη μυητική δοκιμασία είναι η καταβρόχθιση από ένα τέρας (θα αρκούσε να αναφέρουμε τη βιβλική ιστορία του Ιωνά και της φάλαινας). Μια τέτοια δοκιμασία έχει δύο σημασίες:

Στον Μεσαίωνα, γενικά η κόλαση παραλληλιζόταν με ένα τεράστιο θαλάσσιο κήτος και το να σε καταπιεί δεν ήταν μόνο θάνατος αλλά και αιώνια καταδίκη.

Από την άλλη, η πρόσβαση στην κοιλιά του κήτους, το ίδιο όπως και η διείσδυση στη σπηλιά, είναι το μέσο για την επιστροφή στην εμβρυακή κατάσταση.

Αυτό μας φέρνει μπροστά σε έναν δυισμό: από τη μια μεριά ο θάνατος, το τέλος της ύπαρξης και κατά συνέπεια του χρόνου, από την άλλη η επιστροφή στις απαρχές, πριν την έναρξη της προσωρινής ύπαρξης.

Στην ανάλυσή μας συναντάμε και αυτή τη μυητική διαδικασία:

«Ήμουν βέβαιος ότι εκεί θα έπαιρνε τέλος η μακριά μου περιπλάνηση και ίσως σε εκείνο το πανίσχυρο κάστρο να έβρισκα επιτέλους το νόημα της ύπαρξής μου.» [467]

Απόσπασμα που επιβεβαιώνει το θέμα που αναπτύχθηκε παραπάνω: η αναζήτηση των απαρχών. Αυτή η νέα φάση ξεκινάει με μια μεταμόρφωση που ταυτόχρονα τονίζει τη διείσδυση του Βιδάλ στη θεότητα:

«Η οροσειρά έμοιαζε με τη ραχοκοκαλιά ενός τερατώδους απολιθωμένου δράκου… Όσο προχωρούσα έβλεπα ότι δεν υπήρχε τίποτα ζωντανό, ότι όλα τα είχε κάψει η λάβα ή είχαν απολιθωθεί από τις καυτές στάχτες που εκείνος ο συμπαντικός κατακλυσμός είχε εξαπολύσει σε αλλοτινές εποχές.» [467-468]

Σε αυτό το ταξίδι παράλληλα με τη δημιουργία, την αυγή του φυσικού κόσμου, συντελείται και μια επιστροφή στην πρώτη ηλικία του σύμπαντος:

«Ξαφνικά ένιωσα τόσο φρικτά μόνος που μου ξέφυγε μια κραυγή. Και η κραυγή μου - σε εκείνη τη σιωπή τη μεταλλική, έξω από τον χρόνο και την Ιστορία – αντήχησε σαν να διέσχιζε αιώνες και γενιές εξαφανισμένες.» [470]

Ο γραμμικός χρόνος έχει καταργηθεί, αυτό μπορεί να το μαρτυρήσει ο αρχέγονος χρόνος στον οποίο ζουν οι μυθικοί πρόγονοι:

«Τώρα μπες. Αυτό είναι η αρχή και το τέλος σου.» [471]

Ο κύκλος έχει κλείσει. Το μόνο που μένει είναι το τελικό στάδιο:

«Κάτι ειδεχθές μου συνέβαινε ενώ ανέβαινα σε κείνο το ολισθηρό, όλο και πιο καυτό και ασφυκτικό τούνελ: το σώμα μου μετατρεπόταν στο σώμα ενός ψαριού.» [472]

Κατά τη συνουσία ο Βιδάλ υφίσταται μια μεταμόρφωση και την ίδια στιγμή θυμάται γεγονότα μακρινά και ξεχασμένα, που έπρεπε να τα είχε διατηρήσει η συλλογική μνήμη όπως τα γεγονότα της παιδικής του ηλικίας. Αργότερα χάνει τις αισθήσεις του και μόλις τις ανακτά βρίσκεται στο δωμάτιο της τυφλής (όπου είχε ξεκινήσει το μυητικό του ταξίδι). Ύστερα θα συνουσιαστεί μαζί της, αλλά στην πραγματικότητα η τυφλή είναι η μητέρα του Φερνάντο που με τη σειρά της συμβολίζει τη μητέρα-γη.

Μία από τις μόνιμες εμμονές του Σάμπατο είναι η αιμομιξία, πράξη που επιτρέπει την επιστροφή στη μήτρα. Η αιμομιξία είναι για τον Φερνάντο Βιδάλ Όλμος η συνάντηση με τον ίδιο τον εαυτό του, η ανάκτηση μιας χαμένης ταυτότητας:

«…για μια στιγμή βίωσα την ιλιγγιώδη και τώρα αναμφίβολη αποκάλυψη: Ήταν εκείνη!... ενώ περιμένω τον θάνατο συλλογίζομαι το μυστήριο εκείνης της ενσάρκωσης, προσκαλεσμένης ίσως από έναν επιτακτικό πόθο που κυρίευε το σώμα ενός μέντιουμ. (…) Μπήκα με μανία σε κείνο το είδωλο κι ύστερα είχα την αίσθηση πως ήταν ένα ηφαίστειο από σάρκα, του οποίου τα σαγόνια με κατασπάραζαν και του οποίου τα φλεγόμενα σωθικά έφταναν στο κέντρο της γης.» [479, 480-481]

Η αιμομιξία τελειώνει με μια σατουρνάλια γιορτή:

«Το ηφαίστειο της σάρκας ήταν ξεσκισμένο από τα κέρατα των μινωταύρων, σκαμμένο  λυσσασμένα από γιγάντιους αρουραίους.» [482]

Ο τεμαχισμός της θεότητας συμπίπτει με την επιστροφή στο χάος:

«Η ολέθρια, ραδιενεργή σελήνη εξερράγη… μια μεγάλη φωτιά πετάχτηκε, κι έτσι που απλωνόταν με μανία σκόρπιζε την ολοκληρωτική καταστροφή και τον θάνατο… Ολάκερο το σύμπαν κατέρρευσε πάνω μου…» [482]

Αυτό το αποκαλυπτικό όραμα είναι ο ολοσχερής αφανισμός του χρόνου και του χώρου, αφανισμός μέσω της φωτιάς, συμβόλου εξαγνισμού και προάγγελος του ίδιου του θανάτου.

Ανάλυση: Berta Lucia Estrada - Μετάφραση από τα ισπανικά: Παναγιώτης Αλεξανδρίδης

Σημ. Οι αριθμοί μέσα σε αγκύλες παραπέμπουν στις αντίστοιχες σελίδες του Περί ηρώων και τάφων του Ερνέστο Σάμπατο, Εκδόσεις "Οδυσσέας".

Συνέχεια →