Τα κρατικά βραβεία της Μεγάλης Ιδέας
Καταλαβαίνω την ανάγκη να δείχνει κανείς αβρότητα προς μία γηραιά κυρία. Αλλά δεν μπορώ να καταλάβω πώς γίνεται να μην υπάρχουν κριτικές (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων - κι αυτών πολύ σύντομων κι επιγραμματικών) που να επισημαίνουν ("ευγενικά", έστω) τις προφανείς αδυναμίες του μυθιστορήματος της κας Κακούρη. Θα το συγχωρούσα και θα άντεχα στον πειρασμό να γράψω γι' αυτό, αν δεν μάθαινα ότι το βιβλίο αυτό κέρδισε - το 2007 - το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος για το 2005 (πάλι τα βραβεία!). Τονίζω τις χρονολογίες για να δείξω ότι μιλάμε για σύγχρονες καταστάσεις που αφορούν σύγχρονα μυθιστορήματα.
Η "Θέκλη" αναφέρεται στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων 1912-13. Μία νιόπαντρη νεαρά κυρία στέλνεται μετά από προτροπή της κουνιάδας της στο μέτωπο για να υπηρετήσει ως εθελόντρια νοσοκόμα. Βέβαια ο απώτερος σκοπός είναι να αποκτήσει η μικροαστική οικογένεια ανώτερες κοινωνικές σχέσεις μια και μαζί της θα υπηρετούν πολλές κυρίες της αριστοκρατίας και ουκ ολίγες πριγκίπισσες. Ας σημειωθεί ότι αφήνει πίσω την νεογέννητη κόρη της στα χέρια άξιας φυσικά τροφού! Στον πόλεμο θα "ψηθεί" σε έναν άλλο τρόπο ζωής, έτσι ώστε σιγά-σιγά ο μικροαστός (πετυχημένος μπακάλης) σύζυγος να της φαίνεται πολύ "λίγος" σε σχέση με τους ηρωικούς αξιωματικούς. Ο έρωτας έρχεται ως φυσικό επακόλουθο. Μα είναι τόσο απότομη η μεταστροφή της Θέκλης που δεν αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα τα ακριβή κίνητρα (αν χρειάζονται και τέτοια...) που την οδηγούν στον εραστή της. Εννοώ ότι δεν το συζητάει καν με τον εαυτό της ώστε να μας προϊδεάσει η συγγραφέας για το τι θα συμβε;i. Κατά τα άλλα παρακολουθούμε διάφορους δευτερεύοντες χαρακτήρες από το περιβάλλον της ηρωίδας που όμως οι περισσότεροι ελάχιστο ρόλο παίζουν στην εξέλιξη της πλοκής, ανήκοντας περισσότερο στον διάκοσμο (π.χ. Νταίζη και Ζανώ).
Το κύριο ατού του μυθιστορήματος είναι η εξαιρετική φροντίδα για τη γλώσσα. Είναι εντυπωσιακό το πώς προσαρμόζεται ανάλογα με τον ομιλητή, την κοινωνική του θέση, την ιδεολογία του. Πόσο αδιατάραχτα γίνεται η μεταπήδηση από το ένα ιδίωμα στο άλλο. Επίσης, κάποιες σκηνές συμπυκνωμένης έντασης ξεχωρίζουν, όπως εκείνες της σύγκρουσης ανάμεσα στη Θέκλη και τον σύζυγό της. Είναι όμως πολύ λίγες για έναν όγκο 580 σελίδων. Κάτι που μου έκανε αρνητική εντύπωση είναι το πόσο λίγο "μυρίζεις" Θεσσαλονίκη μέσα στις σελίδες του βιβλίου. Είναι άραγε η αμηχανία της Α.Κ. απέναντι σε μια πόλη (με τους Έλληνες μειοψηφία) που πιθανότατα δεν ταιριάζει στο καλούπι που έχει στο μυαλό της; Η Αθήνα, αντίθετα, παρά τη μικρότερη συμμετοχή της στην πλοκή, είναι πιο έντονη.
Αναμφισβήτητα το βασικό μέλημα της Α.Κ. είναι να μας δώσει το κλίμα της εποχής και τον θαυμασμό της για τα δεινά και τους θριάμβους του ελληνισμού. Όμως εδώ ακριβώς προκύπτουν οι μονομέρειες και οι εμπάθειές της. Τα αποσπάσματα από μαρτυρίες με τα οποία διανθίζει το κείμενό της προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από ανθρώπους του περιβάλλοντος του Ίωνα Δραγούμη και των κύκλων του Υπουργείου Εξωτερικών που αντιμάχονταν την πολιτική του Βενιζέλου. Θα μου πείτε, η κα Κακούρη λογοτέχνης είναι και όχι ιστορικός για να φροντίζει για την αντικειμενικότητα των πηγών και των στοιχείων της. Ναι, αλλά δεν μπορείς τόσο αβασάνιστα να παίρνεις θέση υπέρ της μίας άποψης (που μάλιστα η Ιστορία δεν δείχνει να τη δικαιώνει) χωρίς μια ευλογοφανή (και όχι μονοσήμαντη) τεκμηρίωση. Στο κάτω-κάτω ιστορικό μυθιστόρημα γράφεις και όχι βίπερ-Νόρα! Η Α.Κ. δείχνει τόσο ακραιφνώς αντιβενιζελική που αφήνεται να ξεχειλίσει από θαυμασμό για τον "αντίπαλο" του ανδρός. Δεν έχουν τέλος οι λιβανωτοί για τον βασιλιά Γεώργιο, τα παινέματα για τον διάδοχο Κωνσταντίνο, οι εύφημες μνείες για τους διάφορους πρίγκιπες. Ενώ το μυθιστόρημα βρίθει κριτικών (δικαιολογημένων πιθανότατα) απέναντι στον Βενιζέλο, δεν δείχνει καμιά τέτοια διάθεση απέναντι στη βασιλική οικογένεια και τους συν αυτή. Ακόμη και στις πάμπολλες αναφορές της στον "ατυχή" πόλεμο του 1897 ξεχνάει να μας πει για τον "ατυχή" ρόλο των πριγκίπων. Όλες οι στρατιωτικές επιτυχίες είναι στρατηγικό κατόρθωμα του Κωνσταντίνου (και των Ελλήνων στρατιωτών βέβαια) ενώ ο "Κρητικός" είναι ενδοτικός και πολιτικάντης. Από την άλλη, κάποιοι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι υπήρξε μια ανταλλαγή τηλεγραφημάτων μεταξύ των δύο ανδρών όπου ο διάδοχος εμφανίζεται να θέλει να βαδίσει προς το Μοναστήρι αντί της Θεσσαλονίκης και ο πρωθυπουργός του το "απαγορεύει". Αυτό δεν αφαιρεί από τη δόξα του Κωνσταντίνου; Δεν θα έπρεπε ένα ιστορικό μυθιστόρημα να διαπραγματευτεί κάτι τέτοιο αντί να το αγνοεί; Δεν θα έπρεπε να μας μιλήσει για το εθνολογικό πρόβλημα της Μακεδονίας; Ο Ίων Δραγούμης υπήρξε λαλίστατος επί του θέματος στα ημερολόγιά του (που το Υπουργείο Εξωτερικών πριν λίγα χρόνια άνοιξε και μετά από λίγο ξανάκλεισε εσπευσμένα). Δεν υπέπεσε τίποτα στην αντίληψή της κατά τη διάρκεια των επισταμένων ιστορικών ερευνών της; Θα ήταν πιο ενδιαφέρον από τις ηρωικές ενέργειες του Ιωάννη Μεταξά και το παραλήρημα για τα επιτεύγματα των πριγκίπων. Ο αντίλογος θα ήταν ενδεχομένως ότι αυτά τα λένε οι χαρακτήρες του βιβλίου κι όχι η συγγραφέας. Δεν μπορεί όμως να είναι τυχαίο ότι όλες οι ηρωικές μορφές είναι αντιβενιζελικοί ενώ οι υποστηρικτές του τότε πρωθυπουργού είναι ο "καλός κόσμος" του διάκοσμου. Αυτό είναι θέση. Όπως θέση είναι και οι επιλογές των σχολίων και των αποσπασμάτων.
Εννοείται ότι ο μεγάλος "ήρωας" του βιβλίου είναι η Μεγάλη Ιδέα. Όχι ότι η κα Κακούρη είναι η μόνη σύγχρονη συγγραφέας που εξακολουθεί να ασπάζεται μεγαλοϊδεατισμούς και αλυτρωτικές απόψεις. Αλλά οι κύριοι των κριτικών επιτροπών τι ακριβώς επικροτούν και προτείνουν όταν βραβεύουν ένα τόσο οπισθοδρομικό μυθιστόρημα; Πόσοι Αδώνιδες μπορεί να τις απαρτίζουν ώστε να μας προσφέρουν το χθες ως σήμερα και ως αύριο;
Ρε τι πάθος έχετε όλοι εσείς οι "μικροϊδεάτες"! Ούτε ένα μυθιστόρημα δεν ανέχεστε που να μην ασπάζετε την ιδεολογία της μικρής Ελλάδας. Σας καίει κάθε άλλη άποψη. Τι κακό έχει η Μεγάλη Ιδέα ρε μπάρμπα; Μπορείς να μου πείς;
Ετσι για να καταλάβω και γω η φτωχή δηλαδή.
Αν θέλατε διάλογο, θα μιλούσατε πιο ευγενικά...